منبت کاری یکی از هنرهایی است که بر روی چوب اجرا می شود. کلمه ی منبت از ریشه نبات به معنی گیاه گرفته شده است. منبت به معنای نقش برجسته و کنده کاری بر روی چوب است. این هنر ریشه در ایران باستان دارد و سابقه آن به دوران پیش از هخامنشیان باز می گردد. و در دوران هخامنشیان و ساسانیان از جایگاه بالایی برخوردار بوده است.
پس از اسلام هنرمندان از این هنر جهت تزیین بناهای مذهبی و اماکن مقدس استفاده می کردند. قدیمی ترین اثر منبت موجود یک لنگه در چوبی متعلق به مسجد عتیق شیراز مربوط به اوایل قرن سوم هجری قمری است.
در ادامه توضیح مختصری در زمینه انواع منبت ارائه می گردد.
منبت کمی برجسته: در این نوع، هنرمند باید طرح را به گونه ای پیاده سازی نماید که همسطح سطح کار باشد و از آن بیرون نیاید.
منبت نیم برجسته: در این نوع منبت، به میزان کمی طرح از زمینه کار برجسته تر است. ولی اختلاف بین سطح کار و طرح بسیار کم است.
منبت تمام برجسته: در این منبت، طرح کاملا به صورت برجسته است و از زمینه کار کاملا بالا می آید.
پیکره: در این هنر یک حجم از چوب بیرون آمد و اثر نهایی خالی از زمینه است.
قلم زنی بر روی چوب: نوعی منبت کاری که به حکاکی روی سنگ شبیه است و طرح در دل چوب کنده می شود. این هنر بیشتر بر روی وسائل و اشیا زینتی مثل عصا، جعبه جواهرات و قطعات کوچک استفاده می شود.
ماده اولیه در منبت کاری چوب است. چوب درخت از بخش های مختلفی تشکیل می شود: 1- پوست درخت 2- چوب
پوست درخت به دو لایه تقسیم می شود. پوست بیرونی یا لایه مرده که کار آن محافظت از تنه درخت است. و لایه دیگر پوست درونی یا لایه زنده است که از بافت زنده نرم و مرطوب تشکیل شده است.
چوب درخت بخش اعظم تنه درخت را تشکیل می دهد که خود به دو بخش تقسیم می شود. بخش بیرونی چوب که به آن چوب جوان می گویند و رنگ آن روشن بوده و قسمت فعال چوب محسوب می شود. چوب درونی یا چوب پیر که سلول های این قسمت غیر فعال بوده و رنگ آن تیره است و کار آن استحکام بخشیدن به تنه درخت است. مهمترین ماده اولیه در منبت کاری چوب می باشد. انتخاب چوب در منبت کاری یکی از مراحل مهم کار می باشد.
چوبی که برای منبت کاری انتخاب می شود باید دارای ویژگی های زیر باشد:
دارا بودن بافت مناسب جهت منبت کاری
در مقابل سایش مقاوم باشد
خاصیت رنگ پذیری مناسب داشته باشد
و همچنین معایب ذکر شده در زیر را نداشته باشد:
گره: محل رویش جوانه و یا شاخه هایی است که در قسمت های مختلف تنه درخت ممکن است به وجود آید.
چوب باخته: شامل چوب هایی می شوند که به علت عوامل طبیعی و غیر طبیعی بیماری و آفت، قبل و بعد از برش، چوب را تحت تاثیر قرار داده و موجب کاهش کیفیت فیزیکی و شیمیایی چوب می شود.
شکاف: بیشتر در گونه هایی چون بلوط – توس- راش و صنوبر دیده می شودکه علت آن سرمای ناگهانی است و به صورت کمانی در می آید.
به طور خلاصه هر یک از معایب ناشی از بهره برداری ناصحیح- حمله آفات حیوانی و گیاهی – رعایت نکردن اصول اساسی خشک کردن چوب ها، بر روی کیفیت اثر هنری تاثیر منفی خواهد داشت.
وسایل و ابزار مورد نیاز در منبت کاری شامل موارد زیر است:
مغار: بعد از چوب، مغار اصلی ترین ابزار مورد نیاز در منبت کاری می باشد که گذشت زمان بر روی این وسیله تغییر چندانی ایجاد نکرده است. مغار ابزاری تیز و برنده است که انواع مختلفی دارد و به تناسب نیاز مورد استفاده قرار می گیرند.
چوب ساب ها: قطعاتی از کار که قوس دارد یا امکان صاف کردن آن با ابزارهای دیگر نباشد به وسیله چوب ساب پرداخت می گردد. چوب ساب ها دارای آج های تک تک می باشد. انواع چوب ساب ها: چوب ساب نیم گرد و چوب ساب تخت.
چکش : ابزار مکمل مغار بوده و جهت به حرکت درآوردن مغار بر روی چوب کاربرد دارد.
روغن دان: ظرفی است که داخل آن پنبه آغشته به روغن خوراکی یا پارافین قرار می دهند و در اثنای کار، نوک مغار را داخل ظرف می کنند و به پنبه می زنند تا چرب شود. بدین ترتیب موقع کنده کاری، مغار راحت جلو می رود و براده چوب را به شکلی ظریف بر می دارد. علت استفاده از روغن پارافین این است که بعد از مدتی روغن از بین می رود و لکه بر جای نمی گذارد.
گیره دستی یا پیچ دستی: برای بستن و محکم کردن قطعه کار و یا پرس کردن قطعات چسب خورده به یکدیگر استفاده می شود.
مراحل اجرای منبت کاری:
اولین و مهم ترین مرحله منبت کاری انتخاب چوب و طرح مناسب است. طرح منبت باید قابل اجرا بوده و کاملا واضح باشد.
انتقال طرح روی چوب نیز از مراحل اجرای منبت کاری است که این کار با شیوه های مختلفی از جمله فتوکپی، کاربن، به صورت مستقیم و سوزنی کردن انجام می شود. در ادامه قطعه کار با استفاده از پیچ گوشتی بر روی میز کار ثابت می گردد.
شروع مغار زنی طرح بعد از اتمام مراحل اولیه: برای این کار با توجه به طرح و با استفاده از مغارهای مختلف ابتدا طرح، از زمینه اصلی جدا می شود. زمینه اصلی و اطراف کار با استفاده از مغار تخت کلا صاف می شود و در مرحله بعدی با استفاده از مغار منبت کاری ادامه پیدا می کند. شفره زنی مرحله پایانی مغار زنی است که جهت تزیین و ظریف کاری قسمتهای مختلف طرح انجام می شود و بعد از این مرحله کار آماده پرداخت و رنگ کاری خواهد بود.
دیدگاهتان را بنویسید